Puźniki – relacja z uroczystości pogrzebowych ofiar UPA po 80 latach

W sobotę, 6 września 2025 roku, odbyły się uroczystości pogrzebowe ofiar brutalnego ataku UPA na Puźniki z lutego 1945 roku. Potomkowie mieszkańców nieistniejących już Puźnik czekali na tę chwilę ponad 80 lat. Pogrzeb objął co najmniej 42 osoby – tyle udało się ustalić na podstawie analizy odnalezionych szkieletów oraz licznych fragmentów kości, złożonych wspólnie w jednej odnalezionej mogile. Tożsamość ofiar będzie jeszcze przez wiele miesięcy ustalana dzięki badaniom, a wciąż pozostaje do odnalezienia kolejna zbiorowa mogiła, w której najprawdopodobniej spoczywają szczątki pozostałych pomordowanych.

Spośród urodzonych w Puźnikach do dziś przeżyła już tylko garstka osób. W delegacji Puźniczan obecnych na pogrzebie znalazła się jedna z nich: Maria Wróblewska. Wyruszyliśmy jednym autokarem z Prudnika, a po drodze dołączały kolejne osoby – w Niemysłowicach, Ratowicach i innych miejscowościach leżących na trasie przejazdu. Po długiej podróży dotarliśmy w piątkowy wieczór do hotelu w Buczaczu.

Nazajutrz udaliśmy się do Puźnik. Autokar przejechał przez Zubrzec i Porchową, dowożąc nas do wsi Sadowe – dawnej Nowosiółki Koropieckiej – skąd mniejszymi samochodami przewożono wszystkich uczestników bezpośrednio do Puźnik. Dla większości była to pierwsza wizyta w miejscu pochodzenia ich przodków – dotąd znanym jedynie z opowieści i wspomnień najbliższych. Idąc starą główną drogą w kierunku cmentarza, staraliśmy się wyobrazić sobie dawną wieś – gwarne domy i uporządkowane gospodarstwa – z których dziś pozostały już tylko zdziczałe drzewa owocowe, otoczone chaszczami i gęstym lasem.

Na cmentarzu trwały już przygotowania do uroczystości. Miejsca siedzące dla uczestników ustawiono wśród starych, puźnickich nagrobków, które na ten uroczysty dzień zostały ozdobione biało-czerwonymi wstążkami. Niedaleko przygotowano długą kwaterę składającą się z dwóch dołów, w których obok siebie spoczęły małe, drewniane trumienki. Oba doły rozdzielał centralnie ustawiony krzyż.

Każda z trumien pozostała bezimienna – oznaczono je jedynie numerami. Tożsamość ofiar będzie można ustalić dopiero po zakończeniu badań genetycznych i tylko w przypadku tych, dla których uda się odnaleźć żyjących krewnych bliskiego stopnia. Jak poinformował obecny na uroczystości prof. Andrzej Ossowski, pierwsze wyniki analiz DNA mogą być znane jeszcze w tym roku.

Do Puźnik przybyło wielu gości, przedstawicieli władz i instytucji państwowych, zarówno polskich, jak i ukraińskich. Z polskiej strony przybyli m.in: Małgorzata Kidawa-Błońska – marszałek Senatu RP, Marcin Przydacz – sekretarz stanu w Kancelarii Prezydenta RP, Marta Cienkowska – Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Michał Dworczyk – deputowany do Parlamentu Europejskiego i zarazem osoba, bez której nie doszłoby do ekshumacji w Puźnikach, prof. Karol Polejowski – zastępca Prezesa Instytutu Pamięci Narodowej, Prof. Paweł Kowal – Przewodniczący Rady Współpracy z Ukrainą, Prof. Piotr Gliński – poseł RP i wiceprzewodniczący sejmowej komisji łączności z Polakami za Granicą, Piotr Łukasiewicz – chargé d’affaires RP w Ukrainie, Anna Nowakowska – Konsul Generalna RP w Łucku oraz Lilia Luboniewicz Prezes Fundacji Wolność i Demokracja.

Ze strony ukraińskiej m.in.: Olena Kondratiuk – zastępca Przewodniczącego Rady Najwyższej Ukrainy, Tatiana Bereżna – Minister Kultury i Komunikacji Strategicznej Ukrainy, Ołeksandr Miszczenko – Wiceminister Spraw Zagranicznych Ukrainy, Ołeksandr Ałfiorow – Prezes Ukraińskiego Instytutu Pamięci Narodowej.

Uroczystość prowadził Aleksander Radica – polski harcerz mieszkający na Ukrainie, który wcześniej aktywnie wspierał prace ekshumacyjne. W ceremonii uczestniczył również harcmistrz Jarosław Górecki, odpowiedzialny za uporządkowanie terenu cmentarza – działania, które okazały się kluczowe dla późniejszych prac ziemnych i poszukiwawczych. Dzięki tym pracom, przy których pomagali również ukraińscy mieszkańcy sąsiedniej wsi Sadowe, puźnicki cmentarz został oczyszczony z gęstych zarośli i odzyskał należny mu charakter miejsca pamięci.

Msza Święta rozpoczęła się po godzinie 13-tej. Koncelebracji przewodniczył ks. Andrzej Malig, dziekan Dekanatu Tarnopolskiego. Koncelebrantami byli ponadto ks. Dariusz Pechnik, Proboszcz Parafii Rzymskokatolickiej w Buczaczu oraz ks. Wolodymir z Eparchii Buczackiego Kościoła Greckokatolickiego.

W trakcie mszy wystąpiła Beata Jagielska, która z ramienia rodzin puźnickich wygłosiła przejmującą mowę o pamięci, odpowiedzialności kolejnych pokoleń i moralnym obowiązku godnego pochówku ofiar, dziękując zarówno władzom Polski i Ukrainy, jak i Fundacji Wolność i Demokracja oraz archeologom za ich wysiłki. Szczególne słowa skierowała do Macieja Dancewicza, bez którego – jak podkreśliła – ta uroczystość nie byłaby możliwa, dodając, że pamięć i historia są fundamentami naszej tożsamości, a dzisiejsze wydarzenie jest spełnieniem długu wobec przodków i zarazem znakiem pojednania.

Następnie głos zabrali zaproszeni przedstawiciele władz rządowych i instytucji polskich oraz ukraińskich.

Strona polska podkreślała przede wszystkim moralny i chrześcijański obowiązek godnego pochówku ofiar, a także potrzebę ekshumacji kolejnych masowych grobów ofiar OUN-UPA na terenie Ukrainy. Polscy mówcy akcentowali, że nie chodzi o zemstę, lecz o pamięć i prawdę. Zwracali uwagę, że Polska wspiera europejskie aspiracje Ukrainy, ale pojednanie wymaga uznania zbrodni i odrzucenia ich gloryfikacji. W wielu wystąpieniach pojawiły się słowa wdzięczności wobec strony ukraińskiej za zgodę na prowadzenie poszukiwań i zabezpieczenie prac w warunkach wojny.

Strona ukraińska – przedstawiciele parlamentu, rządu i ministerstw  mówili o wspólnych wartościach europejskich i chrześcijańskich, o poszanowaniu godności człowieka oraz konieczności budowania przyszłości na prawdzie. Zaznaczali, że mimo trwającej wojny Ukraina umożliwiła prace ekshumacyjne i będzie kontynuować współpracę. Strona ukraińska liczy też na to, iż Polska – obok domagania się własnych ekshumacji – podejmie także kroki umożliwiające ekshumacje i upamiętnienia Ukraińców, którzy zginęli na terenie Polski. Podkreślali, że obecne zagrożenie ze strony Rosji pokazuje, iż Polacy i Ukraińcy mają dziś jednego wspólnego wroga, a wspólna pamięć o tragediach powinna służyć umocnieniu partnerstwa i solidarności.

Wystąpienia przedstawicieli obu państw łączyła zatem nie tylko refleksja nad tragiczną przeszłością, ale także spojrzenie w przyszłość. Podkreślano, że prawdziwe pojednanie wymaga zarówno prawdy oraz wzajemnego szacunku, jak i wspólnej pracy na rzecz budowania trwałego sojuszu polsko-ukraińskiego. W obliczu rosyjskiej agresji szczególnie mocno wybrzmiało przekonanie, że realne bezpieczeństwo może nam zapewnić jedynie jedność i wzajemne wsparcie.

Pogrzeb w Puźnikach może okazać się przełomem w relacjach polsko-ukraińskich. Czas pokaże, czy wypowiedziane słowa i deklaracje nie pozostaną jedynie dyplomatycznymi formułami towarzyszącymi podobnym oficjalnym wydarzeniom, czy jednak znajdzie się w nas dość determinacji, a przede wszystkim wzajemnej mądrości, by ten przełom stał się trwałym fundamentem przyszłości obu narodów.

Jednym z najbardziej przejmujących momentów uroczystości było odczytanie przez Macieja Dancewicza oraz Jolantę Szafrańską-Śpiewak nazwisk wszystkich ofiar. Lista, licząca 91 osób, powstawała przez lata dzięki staraniom rodzin ofiar i relacjom ocalałych świadków. Każde imię i nazwisko wybrzmiało jako świadectwo przerwanego życia i pamięci pielęgnowanej przez pokolenia. Wciąż jednak zgłaszają się kolejne rodziny, które dzięki nagłośnieniu sprawy ujawniają nowe ofiary wśród swoich bliskich. Jedną z takich osób była 32-letnia Józefa Rola z Zalesia, która schroniła się w Puźnikach w czasie ataku – jej nazwisko zostało dodane do listy dopiero po pogrzebie.

Poniżej można pobrać pełną listę ofiar UPA z lutego 1945. Widnieją na niej nazwiska również kilku osób z Puźnik, które zostały zamordowane kilka dni wcześniej w pobliskim Zalesiu, ale nie wiadomo dokładnie, gdzie zostały pochowane.

• Aktualna lista ofiar

Po uroczystej mszy świętej i przemówieniach nastąpiło poświęcenie grobów, zapalenie zniczy i złożenie kwiatów przed centralnym krzyżem kwatery. Ten akt zakończył uroczystości pogrzebowe w Puźnikach. Wieczorem, gdy oba doły zostały już zasypane, rozbłysły biało-czerwone znicze – wzruszający, a zarazem wymowny znak pamięci, który pozostawił w tym miejscu ciszę, modlitwę i poczucie dopełnionego obowiązku wobec ofiar.

Uroczystości pogrzebowe w Puźnikach, podobnie jak wcześniejsze prace ekshumacyjne były ogromnym przedsięwzięciem organizacyjnym kierowanym przez Macieja Dancewicza z Fundacji „Wolność i Demokracja”, przy kluczowym udziale Prof. Andrzeja Ossowskiego i innych ekspertów z Pomorskiego Uniwersytetu Medycznego w Szczecinie. Podczas wspólnej, wieczornej kolacji w hotelowej restauracji obaj Panowie zostali uhonorowani serdecznymi podziękowaniami i długą owacją od całej delegacji rodzin puźnickich.

Sprawna organizacja bardzo udanego wyjazdu do Puźnik była możliwa dzięki zaangażowaniu Jolanty Szafrańskiej-Śpiewak oraz Małgorzaty Rybarczyk, którym składamy serdeczne podziękowania. W odtworzeniu obrazu dawnej wsi nieocenioną pomocą okazały się mapki i informacje przygotowane przez Adama Baranieckiego, a także bogata wiedza Konrada Zaleskiego, który z pasją i bardzo szczegółową wiedzą opowiadał uczestnikom historię odwiedzanych miejsc.

Wszystkie prace związane z ekshumacją i uroczystościami pogrzebowymi zostały w całości sfinansowane przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego.

W niedzielę rano wyruszyliśmy autokarem w drogę powrotną do Polski. Uczestnictwo w pogrzebie i zobaczenie na własne oczy miejsca pochodzenia naszych przodków było dla nas wszystkich nie tylko niezwykle wzruszającym przeżyciem, ale także okazją do lepszego poznania się i głębszej integracji rodzin puźnickich. Przed nami jednak wciąż wiele pracy – od dalszego pozyskiwania materiału porównawczego DNA i ustalania tożsamości ofiar, po odnalezienie drugiego masowego grobu, w którym spoczywają pozostali zamordowani. Oni wciąż czekają na swój godny pogrzeb i na naszą pamięć.

Relacje filmowe

Na podstawie materiałów wideo uzyskanych z TV Republika

(Українська версія: Заохочуємо до перегляду відеорепортажів)

Przedstawiciele rodzin puźnickich:

Przedstawiciele władz i instytucji rządowych:

Msza Święta w Puźnikach:

 

Pogrzeb w Puźnikach w mediach

Kanał Zero

RMF

TV Repeblika

Kurier Galicyjski

TVP Polonia Wschód

TVN24